OTİZMLİ ÇOCUKLARA DİŞ FIRÇALAMA BECERİSİNİN ÖĞRETİMİ

Çocuklarımızın gelişim özelliklerine uygun olarak, kişisel bakımını üstlenebilmesi için gerekli olan becerilere öz bakım becerileri denir. Öz bakım becerileri çocukların hayata hazırlanmasını, bağımsız olarak kendine yetebilmesini ve sosyal kabulünü arttırmaktadır.

Çocuklar doğdukları andan itibaren beslenme, giyinme ve korunmada anne-babalarına ya da bakıcılarına bağımlıdır. Gelişim dönemi özelliklerine uygun olarak zaman içinde öz bakım becerilerini edinip kendi başlarına yapabilir hale gelirler. Çocuğun becerileri kazanması iki biçimde olur. Birincisi çocuğun yetişkinleri gözlemleyerek onları model almasıyla; diğeri de yetişkinlerin çocuğa destek vermesi sonucu gerçekleşir. 

Tipik gelişim gösteren her çocuk etrafındaki diğer bireyleri gözlemleyerek ve taklit ederek birçok beceriyi doğal bir şekilde kazanabilmektedir. Fakat otizm spektrum bozukluğuna sahip birçok çocuk ortak dikkat kurmakta, nesnelerin işlevsel kullanımlarını öğrenmekte ve taklit becerilerinde sınırlılıklar yaşamaktadır. Bu nedenle öz bakım becerileri gibi birçok beceriyi sadece etrafındaki bireyleri gözlemleyerek edinememekte ve bunun için yapılandırılmış bir eğitime ihtiyaç duymaktadırlar. Öz bakım becerilerinden olan diş fırçalama becerileri de yapılandırılmış bir eğitim ile otizmli çocuklara kazandırabileceğimiz beceriler arasında yer almaktadır.

Tipik gelişim gösteren çocuklarda diş fırçalama becerisinin kazanılmasının 24-30.aylarda arka dişlerinde çıkmasıyla birlikte başladığı görülmektedir.  Fakat otizmli çocuklarda bu becerinin kazandırılması, gerekli ön koşul becerilerin olmayışı ve çeşitli duyusal hassasiyetler nedeniyle ertelenebilmektedir. Yapılan araştırmalarda da diş muayenesi sırasında yaşanan zorluklar nedeniyle otizmli çocuklarda dişlerin tedavisinden çok sedasyonla diş çekiminin tercih edildiği fark edilmiştir. Otizmli çocukların muayene olma noktasında yaşadığı zorluklar göz önüne alındığında diş fırçalama becerisinin kazandırılmasının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

Peki otizmli çocuklara diş fırçalama becerisi nasıl kazandırılabilir?

Öncelikle bu becerinin öğretimine başlamadan çocuğun yeterli düzeyde el-göz koordinasyonunun, nesne farkındalığının ve görsel dikkatinin, tükürme, taklit ya da model alma becerisinin, belirli bir alanda bekleme ve yönergeleri takip edebilme becerisinin olması ve becerinin öğretimi için gerekli durumlarda fiziksel müdahaleleri kabul edebiliyor olması gerekmektedir. Eğer çocuk bu becerilerden herhangi birini yeterli düzeyde yerine getiremiyorsa öncelikle o beceri desteklenmelidir. Buna ek olarak çocuğun diş fırçalamaya karşı bir tedirginliği mevcut ise çocuklar için üretilen oyuncak diş muayene setleriyle oyunlar oynanarak ya da diş fırçalamayla ilgili çocuk şarkıları dinletilerek endişelerini gidermesine yardımcı olunmalıdır.

İkinci olarak becerinin öğretimine başlamadan önce bu beceri mutlaka çocuğa göre basamaklandırılmalıdır. Otizm spektrum bozukluğuna sahip olan bir çocuğun, kendisiyle aynı yaşta tipik gelişim gösteren bir çocuğun gelişim özelliklerine sahip olmasını bekleriz. Bu da diş fırçalama becerisinin kazandırılma şeklinin ve basamak sayısının bireyin gelişim yaşına göre değişiklik gösterebileceği anlamına gelmektedir. Yetişkin bir bireyin diş fırçalarken yerine getirdiği basamaklara baktığımızda ‘’ Diş macununu eline alır, macunun kapağını açar, fırçayı kullandığı eline alır, macunu fırçaya sürer, macunun kapağını kapatır, macunu yerine koyar, fırçayı ağzına götürür, dişlerinin dışını, içini ve üstünü fırçalar, musluğu açar, kullanmadığı eline/bardağa su alır, ağzını su ile çalkalar, suyu tükürür, fırçayı yıkar, fırçayı yerine koyar, musluğu kapatır, havluyu alır, ağzını kurular ve havluyu yerine asar. ‘’şeklinde olduğunu görürüz. Fakat 2 yaşındaki bir çocukla diş fırçalama becerisini çalışırken bu basamaklardan hepsini değil sadece yaşına uygun olan bir kısmını yapmasını yeterli buluruz.

Üçüncü aşamada ise artık öğretimini hedeflediğimiz basamaklar için uygun bir ortam ve materyal seçimi yapılmalıdır. Bu noktada ortam seçiminde diş fırçalama için kullanılan lavabo gibi doğal bir ortam seçilmesi daha uygun olacaktır. Materyal seçiminde ise çocuğun yaşı, bireysel farklılıkları ve ilgileri göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin küçük yaş gurubundaki bir çocuk için sevdiği karakterleri barındıran yumuşak bir fırça ve tatlı macunlar seçilebilirken, büyük yaş grubundaki bir çocuk için bir yetişkin fırçası ve normal tadı olan macunlar seçilmelidir. Aynı şekilde çocuğun macunun dokusuna ya da fırçanın yapısına karşı bir hassasiyeti var ise bu hassasiyeti göz önünde bulunduracak şekilde materyaller seçilmesi önemlidir.

En son ve en önemli aşamalardan biri ise çocuğa uygun olan bir öğretim yöntemi seçebilmektir. Diş fırçalama gibi birçok öz bakım becerisi çocuğun basamakların görsellerini/videolarını sırayla izleyerek taklit etmesi, bir yetişkinin çocuğun kendisini görebileceği ve taklit edebileceği şekilde model olması ya da yetişkin çocuğun arkasında olacak şekilde fiziksel yardımla beceri basamaklarını çocuğa sırayla yaptırması şeklinde çalışılabilmektedir. Bu yöntemlerden çocuğa en uygun olanın seçilmesiyle birlikte öğretim aşamasında çocuğun motive edilmesi de oldukça önemlidir. Bu nedenle çocuğun süreç içerisindeki uygun davranışları mutlaka pekiştirilmeli ve becerinin gerçekleştirilmesinden hemen sonra ise çocuğun sevdiği faaliyetler yapılarak diş fırçalama davranışını olumlaması sağlanmalıdır.

BİRSEN ECE ACAR

Özel Eğitim Alan Öğretmeni / SOBE VAKFI

 

KAYNAKÇA

Gedep(2019), Avrupa Birliği 2019 Projesi,

Https://Www.Gedep.Org/Resources/Assets/Upload/Pdf/20200425154112_Lztv0.Pdf

16.01.2024 Tarihinde Alınmıştır.

Namal N, Vehit HE, Koksal S. Do autistic children have higher levels of caries? A cross-sectional study in Turkish children. J Indian Soc Pedod Prev Dent. 2007;25(2):97- 102.